حديث و آيات: مقدمه و درآمد

فرزند شايسته ، خواسته طبيعى و فطرى همه انسان هاست . همه آرزو دارند فرزندانى سالم و صالح داشته باشند ؛ فرزندانى كه روشنى بخشِ ديده و شادى بخش جان آنها باشند . حتّى انسان هاى ناشايسته نيز دوست دارند فرزند آنها خوب و شايسته باشد .
امّا همّت پرورش يافتگان در مكتب قرآن ، از اين خواست طبيعى فراتر است . آنها مى خواهند نه تنها فرزندانشان خوب و شايسته باشند ؛ بلكه مى خواهند فرزندان آنها در كنار خانواده ، پيشوا و سرمشقِ انسان هاى شايسته بشوند . آنان ، در مقام نيايش به خداى مهربان چنين مى گويند :
«رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَ جِنَا وَذُرِّيَّـتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَ اجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا .
پروردگارا! به ما از همسران و فرزندانمان ، آن ده كه مايه روشنى چشمان ما باشد، و ما را پيشواىِ پرهيزگاران گردان» .
مسئله مهم اين است كه : چگونه مى توان به
اين آرزوى بلند ، دست يافت و زمينه اجابت اين دعا را در مورد فرزندان فراهم ساخت ؟
پاسخ اين است كه پرورش فرزند شايسته ، بر سه ركن اساسى استوار است . اين اركان عبارت اند از :
1 . خانواده شايسته
2 . رعايت حقوق كودك
3 . وظيفه شناسى كودك .
حكمت نامه كودك ، رهنمودهاى قرآن و پيشوايان اسلام را درباره اين اركان ، در سه بخش ارائه مى نمايد .
بخش اوّل ، شامل چهار فصل است و در آن ، مسئوليت جامعه اسلامى در ساماندهىِ خانواده هاى شايسته ، نقش وراثت در خوش بختى فرزند ، نقش تغذيه پدر و مادر در سلامت و سعادت فرزند ، و نقش چگونگى انعقاد نطفه در آينده فرزند از زبان پيشوايان اسلام ، بيان مى شود .
در بخش دوم ، حقوق كودك از نگاه اسلام ، در شش فصل ارائه مى گردد :
فصل اوّل ، درباره حقوق نوزاد است ، اين حقوق عبارت اند از : 1 . بزرگداشت تولّد ، 2 . غسل ولادت ، 3 . اذان گفتن در گوش راست و اقامه گفتن در گوش چپ ، 4 . كام برداشتن با آب فرات و تربت سيّدالشهدا ، 5 . انتخاب نام نيكو ، 6 . تراشيدن سر و صدقه دادن هم وزن آن طلا يا نقره ، 7 . عقيقه كردن ، 8 . ختنه كردن .
فصل دوم ، درباره حقوق كودك شيرخوار است . اين فصل ، رهنمودهاى پيشوايان اسلام درباره تغذيه كودك از شير مادر و يا دايه شايسته و ضرورت احترام به احساسات نوزاد را بيان مى نمايد .
در فصل سوم ، تعليم و تربيت كودك ، به عنوان مهم ترين حقوق كودك ، مورد بررسى قرار مى گيرد و نكات مهمّى درباره اهميّت تعليم و تربيت كودك و مسئوليتى كه دولت اسلامى و خانواده ها در اين زمينه دارند (از مهم ترين چيزهايى كه هنگام تربيت كودك ، ضرور است و تربيت جنسى او و از همه مهم تر ، روش تربيتى اسلام) ارائه مى گردد .
در فصل چهارم ، اخلاق تربيت ، مانند : مهربانى با كودك ، احترام به كودك ، سلام كردن به كودك ، عدالت رفتارى ميان فرزندان ، وفا به وعده داده شده به كودك و شاد كردن او ، به عنوان حقوق تربيتى كودك ، مطرح مى شود .
در فصل پنجم ، توجّه مربّيان به نقش آرايش و ارضاى حسّ زيبايى طلبى كودك ، و همچنين نقش بازى در رشد كودك ، جلب مى گردد .
در فصل ششم ، تأكيد بر دعا براى فرزندان و نهى از نفرين كردن آنها ، بيانگر نقش تربيتى دعا در كنار برنامه ريزى و تلاش است . لذا از آن به عنوان يكى از حقوق كودك ، ياد مى شود . دعاى امام سجّاد عليه السلامبراى فرزندانش كه در پايان اين فصل آمده ، رهنمود ارزنده اى براى خانواده هاى مسلمان است .
بخش سوم ، اختصاص به وظايف كودك دارد . بر مربّى شايسته ، لازم است علاوه بر انجام دادن وظايفى كه در بخش اوّل و دوم اين مجموعه آمده ، زمينه وظيفه شناسى كودك را نيز فراهم سازد . اين بخش ، در چهار فصل ، رهنمودهايى را در زمينه وظايف شخصى كودك ، وظايف او در برابر پدر ، مادر ، آموزگار ، بزرگ تر از خود و دوستان ، تقديم مى دارد .
گفتنى است كه مخاطبان حكمت نامه كودك ، عبارت اند از : خانواده ها ، مربّيان امور تربيتى كودكان و پژوهشگران تعليم و تربيت كودك . بنا بر اين ، كودكان ، مخاطب مستقيم اين مجموعه نيستند .
نكته ديگر ، اين كه تلاش كرده ايم حكمت نامه كودك ، جامع متنِ مهم ترين رهنمودهاى قرآن و احاديث اسلامى در زمينه آموزش و پرورش كودك باشد . همچنين ، تحليل ها و توضيحات لازم درباره اين موارد ، بدان افزوده گرديد .
امّا بى ترديد ، شرح اين حكمت ها ، نياز به كتاب هاى مستقل در زمينه هاى مختلف مسائل تربيتى كودكان دارد . از اين رو ، اين مجموعه مى تواند سرمايه فرهنگى ارزنده اى براى تهيّه كنندگان كتاب هاى ويژه تعليم و تربيت كودكان باشد .
سپاس و تقدير صميمانه خود را به تمام همكاران عزيز و بزرگوارى كه در «پژوهشكده علوم و معارف حديث» ، مرا در تأليف و تحقيق اين اثر مفيد و ارزشمند يارى دادند ، بويژه فاضل ارجمند جناب آقاى عبّاس پسنديده ـ كه افزون بر همكارى در تدوين ، ترجمه احاديث اين مجموعه را به عهده داشتند ـ تقديم مى دارم و از خداوند منّان ، براى همه آنان ، پاداشى درخور فضل حضرتش ، مسئلت دارم .
ربّنا! تقبّل منا، إنّك أنت السميع العليم .
محمّد محمّدى رى شهرى
سوم تيرماه 1384
هفدهم جمادى الاوّل 1426

خانواده ، نخستين ركن اساسى پرورش كودكان شايسته است . زيربناى شخصيت كودك ، در خانواده سرشته مى گردد و از اين رو ، حقوق كودك بر خانواده به دو بخش تقسيم مى شود : حقوق قبل از تولّد و حقوق بعد از تولّد .
بر اين پايه ، از منظر اسلام ، مسئوليت پدر و مادر نسبت به فرزند ، پيش از تولّد آغاز مى شود و كودك ، حتّى پيش از آن كه متولّد شود ، بر پدر و مادر خود حقوقى دارد كه اگر رعايت نگردد ، آثار تعليم و تربيت او كاهش مى يابد .
رهنمودهاى پيشوايان اسلام در اين زمينه ، در بخش اول از حكمت نامه كودك ، در چهار فصل آمده است :

در فصل يكم ، ضمن تبيين ارزش فرزندخواهى و اهميّت تشكيل خانواده ، اين نكته مورد تأكيد قرار گرفته است كه جنسيت فرزند ، اهمّيتى ندارد كه دختر باشد يا پسر . آنچه مهم است ، سلامت و شايستگى فرزند است و از آن جا كه نوزدان دختر ، غالبا مورد نامهربانى بوده اند ، پيشوايان اسلام ، نسبت به لطف و
محبّت به آنان ، فراوان سفارش كرده اند .
قرآن كريم ، تصريح مى كند كه كودكان اهل ايمان ، در سراى جاويد ، به خانواده خود در بهشت مى پيوندند و بدين سان ، خانواده هاى شايسته پرور ، مورد تقدير و تشويق قرار مى گيرند .
در مقابل ، روايات اسلامى ، نسبت به خطر فرزندان ناشايسته به شدّت هشدار داده و از آنان به عنوان سخت ترين مصائب خانواده ياد كرده اند .

با تأمّل در آنچه ذكر شد ، معلوم مى شود كه مقصود از احاديثى كه مسلمانان را به كثرت فرزندان تشويق مى نمايند ، برنامه ريزى براى پرورش هر چه بيشتر فرزندان سالم و صالح و ساختن جامعه نمونه است و در اين صورت ، نه تنها اسلام با كنترل رشد جمعيت مخالف است ، بلكه از افزايش جمعيت جامعه الهى جانبدارى مى نمايد ؛ امّا در شرايطى كه به دليل مشكلات اقتصادى و مفاسد فرهنگى ، خانواده ها توان شايسته پرورى ندارند ، بدون ترديد ، كثرت فرزندان مطلوب نيست و نياز به برنامه ريزى براى كنترل جمعيت وجود دارد .
بنا بر اين ، بر اساس رهنمودهاى پيشوايان اسلام ، دولت اسلامى و خانواده هاى مسلمان موظّف اند براى افزايش جمعيت جامعه اسلامى با عنايت به توان اقتصادى و فرهنگى خود ، برنامه ريزى نمايند و در صورتى كه به هر دليل ، پرورش انسان هاى صالح با افزايش جمعيت منافات پيدا كرد ، مانع رشد جمعيت ناشايست شوند .

در فصل دوم حكمت نامه ، نقش مثبت و يا منفىِ وراثت در سازندگىِ شخصيت كودك ، از زبان پيشوايان اسلام بيان شده است كه كودك ، نه تنها ميراث دار خصوصيات ظاهرى و جسمى پدر و مادر است؛ بلكه ويژگى هاى روحى و باطنى آنان (مانند : شجاعت ، سخاوت و حُسن خلق) به فرزند منتقل مى گردد .
نكته قابل توجّه اين كه از منظر روايات اسلامى ، نقش وراثتى مادر در فرزند ، بيش از پدر است و كسانى كه مى خواهند فرزندانى سالم ، نيرومند ، زيبا و صالح داشته باشند ، بايد در انتخاب همسر دقّت كنند .

فصل سوم حكمت نامه ، اختصاص به تبيين نقش غذاى پدر و مادر در آينده فرزند دارد ، مهم ترين رهنمود پيشوايان اسلام در اين زمينه ، هشدار نسبت به نقش ويرانگر غذاى حرام است . نطفه اى كه از غذاى حرام تشكيل شده ، زمينه ساز بسيارى از آلودگى ها و انحرافات كودك است . خانواده هايى كه مايل اند فرزندان آنان ، سعادتمند باشد ، بايد از غذاى حرام اجتناب كنند ؛ خصوصا مادران در دوران باردارى بايد بيشتر مواظب غذاى خود باشند و در ميهمانى هايى كه غذاى آنها شبهه ناك است ، شركت نكنند .
افزون بر اين ، خوردن برخى ميوه ها و غذاها پيش از انعقاد نطفه ، به پدران و در ايّام باردارى و نفاس به مادران توصيه شده كه در متن حكمت نامه آمده است .

از نگاه اسلام ، مشروع بودن آميزش جنسى و نامشروع بودن آن ، نقش اساسى در خصوصيات مثبت و يا منفى كودك دارد .
از نگاه پيامبر خدا ، نخستين نعمت الهى به انسان ، حلال زادگى و پاكى ولادت است . بسيارى از مفاسد اجتماعى ، حاصل بزهكارى مواليد نامشروع است . البته اين ، بدان معنا نيست كه مواليد نامشروع ، نمى توانند راه درست را براى زندگى انتخاب كنند ؛ ليكن بى ترديد ، انتخاب و راه صحيح زندگى براى آنان دشوار است .
فصل چهارم از اين بخش ، آثار مثبت حلال زادگى را در تكوين شخصيت كودك ، بيان مى كند و نسبت به مواليد نامشروع ، هشدار مى دهد . افزون بر اين ، توصيه مى كند كه پدران و مادران براى خوش بختى فرزندانشان ، از وى هنگام آميزش غفلت نكنند . همچنين در رواياتى درباره نقش احوال و اوقات خاص آميزش در آينده كودك ، در پايان اين فصل خواهد آمد .